Όλο το ιστορικό με λεπτομέρειες: Οι Λεηλασίες των ελληνικών μνημείων απο τον Έλγιν

Τα Γλυπτά του Παρθενώνα, που κακώς ονομάζονται ως Ελγίνεια Μάρμαρα από τους Άγγλους λόγω του Έλγιν, είναι συλλογή γλυπτών που προέρχονται από την Ακρόπολη των Αθηνών. Αφαιρέθηκαν και κλάπηκαν από τον Τόμας Μπρους, 7ο κόμη του Έλγιν, πρέσβη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1799 μέχρι το 1803, και μεταφέρθηκαν στην Βρετανία το 1806.

Εκμεταλλευόμενος την Οθωμανική ηγεμονία στην Ελληνική επικράτεια, ισχυρίστηκε ότι κατάφερε και απέκτησε φιρμάνι από τις οθωμανικές αρχές για την αποκαθήλωσή τους από τον Παρθενώνα με σκοπό τη μέτρηση και την αποτύπωσή τους σε σχέδια, και στη συνέχεια προχώρησε στην αφαίρεση και φυγάδευσή τους. Η ύπαρξη φιρμανιού και, αν υπήρχε, το ακριβές πνεύμα της άδειας, αμφισβητείται. Το 2019 Τούρκοι ερευνητές υποστήριξαν ότι δεν υπήρξε τέτοιο φιρμάνι. Τα γλυπτά αυτά αποθηκεύτηκαν στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου το 1816. Το 1939 τοποθετήθηκαν στην αίθουσα Duveen που δημιουργήθηκε για αυτό το σκοπό. Έκτοτε υπήρξαν κάποιες προσπάθειες για την επαναπάτρισή τους αλλα ποτέ ως σήμερα δεν απέδωσαν…

Απο την ιστορικό Φλωρεντία Τ.

Βρισκόμαστε στην Ελλάδα του 1802. Μα τι λέω? Ποια Ελλάδα?Δεν υπήρχε τότε χώρα στον πολιτικό χάρτη της Ευρώπης με αυτό το όνομα. Η Ελλάδα μας ήταν τότε μια επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η δε Αθήνα ήταν απλώς & μόνο ένα επαρχιακό κέντρο με τουρκική φρουρά στην Ακρόπολη & κάτω από την διοίκηση του τοπικού βοεβόδα. Θα μου επιτρέψετε, επί τη ευκαιρία,να πω δυο τρία πράγματα πριν μπούμε στο κυρίως θέμα.

Μπορείτε να φανταστείτε άραγε πώς ήταν η Αθήνα (& γενικά η Ελλάδα, αλλά ας μείνουμε για την ώρα εδώ) Πώς την έβλεπε ένας Δυτικός επισκέπτης της εποχής? Μια ιδέα γι΄αυτή την εικόνα μας δίνει ένα ιχνογράφημα που φιλοτέχνησε ένας φίλος του Μπάυρον, ο Τζων Χόμπχαους, το 1813. Σε αυτό το ιχνογράφημα βλέπουμε μια άποψη της Αθήνας από τις πλαγιές του Λυκαβηττού που βλέπει προς την Σαλαμίνα Μια Αθήνα μικρή & συρρικνωμένη, ένας μικρός οικισμός, περιτριγυρισμένος από αρχαία τείχη,στον οποίο δεσπόζει ο βράχος της Ακρόπολης με την μεγαλοπρεπή κορόνα του, τον Παρθενώνα, ενώ δείχνει διάσπαρτους εδώ κι εκεί μιναρέδες…

Η ανατολίτικη εικόνα συμπληρώνεται με κοπάδια προβάτων που κυκλοφορούν. Η Ακρόπολη συγκεκριμένα ήταν τότε ένας πολυάνθρωπος στρατιωτικός σταθμός με μικρά σπιτάκια που συνωστίζονταν σε φιδογυριστά δρομάκια.. Και οι κολώνες της μεγάλης κιονοστοιχίας των Προπυλαίων θαμμένες μέχρι την μέση κάτω από τα ερείπια 22 αιώνων. Μόνο οι μεγάλοι ναοί του Παρθενώνα & του Ερεχθείου διατηρούσαν κάτι από την παλιά τους αίγλη..

Το 1801 οι άνδρες του Έλγιν άρχισαν το έργο της συγκέντρωσης των μαρμάρων & το 1821 ο κυριότερος “πράκτοράς” του, ο Ιταλός ζωγράφος Λουζιέρι, πέθανε ενώ εργαζόταν ακόμη στην Αθήνα. Μπορείτε να το διανοηθείτε αυτό? Εργαζόταν.. Ήταν τα χρόνια που ξεπήδησε η ιδέα όπως την διατύπωσε ο Μπάυρον στον Δον Ζουάν του, ότι “η Ελλάδα θα μπορούσε να ελευθερωθεί”. Όταν ο Μπάυρον πάτησε για πρώτη φορά το πόδι του το 1810 στην Ελλάδα & συγκεκριμένα στην Πρέβεζα, έγραφε στη μητέρα του:

Η αρχική άποψη του Μπάυρον για την Ελλάδα

“Εδώ και λίγο καιρό βρίσκομαι στη Τουρκία“..& περιέγραφε την θερμή υποδοχή του που του επιφύλασσε ο Αλή Πασάς στα Γιάννενα (μάλιστα με τον χαρακτηρισμός “ένας επισκέτπης, άνδρας περιωπής”) γράφοντας: “Δεν βλέπω μεγάλη διαφορά ανάμεσα σε εμάς & τους Τούρκους εκτός του ότι εμείς έχουμε ακροβυστία ενώ εκείνοι έχουν κάνει περιτομή.Ότι φορούν μακριά ρούχα & εμείς κοντά,ότι εμείς μιλάμε πολύ κι εκείνοι λίγο” ..για να καταλήξει “είναι ευαίσθητος λαός”.. Βεβαίως είναι γνωστό & αυτό που έγραψε ως σημείωση στο έργο του Τσάιλντ Χάρολντ το 1811:

“Οι Έλληνες δεν θα γίνουν ποτέ ανεξάρτητοι, δεν θα γίνουν ποτέ κύριοι του εαυτού τους όπως ήταν πριν & ο Θεός να φυλάει να μην γίνουν ποτέ. Θα μπορούσαν όμως να είναι υποτελείς χωρίς να είναι υπόδουλοι. Οι αποικίες μας δεν είναι ανεξάρτητες αλλά είναι ελεύθερες & φιλόπονες & κάπως έτσι θα μπορούσε να είναι η Ελλάδα στο εξής“.

Το να μιλάει κανείς, όπως κάνουν οι Έλληνες, για την επάνοδό τους στην προτέρα τους κατάσταση, θα ήταν γελοίο, αφού τότε ο υπόλοιπος κόσμος θα έπρεπε να γυρίσει στη βαρβαρότητά του, αν αναγνωριζόταν & πάλι η εθνική κυριαρχία της Ελλάδος. Απ΄ό,τι φαίνεται όμως, δεν υπάρχουν μεγάλα εμπόδια, αν εξαιρέσουμε την απάθεια των Φράγκων, για να γίνει μια χρήσιμη εξαρτημένη χώρα ή ακόμα και ελεύθερο κράτος με την κατάλληλη εγγύηση. Αν δεν κάνω λάθος,συζητείται και αυτό,παρ΄όλο που καλά πληροφορημένοι κύκλοι αμφισβητούν ακόμη και την πρακτική σημασία μια τέτοιας λύσης”..

Σκέφτεστε τώρα φαντάζομαι…”μα τι γράφει”..Και όμως. Πώς αλλάζουν τα πράγματα τελικά. Το φθινόπωρο του 1820 ο Μπάυρον βρίσκεται και πάλι στην Ελλάδα αγωνιζόμενος αυτή τη φορά για τη “χειραφέτηση” & την ανεξαρτησία της. Και τώρα πλέον γράφει : “Ο νεκρός ξύπνησε, εγώ θα κοιμάμαι; Ο κόσμος βρίσκεται σε πόλεμο κατά των τυράννων, εγώ θα σκύβω την πλάτη; …Είδατε πώς αλλάζουν τα πράγματα? Οι μέχρι τότε “αξιότιμοι Τούρκοι” έχουν γίνει “τύραννοι”. Και τελικά την άνοιξη του 1824 ο Μπάυρον πεθαίνει υποστηρίζοντας τους επαναστατημένους Έλληνες. Αυτός ο επικείμενος ξεσηκωμός των Ελλήνων ήταν ορατός στους Άγγλους ταξιδιώτες αρκετά χρόνια πριν από το ξέσπασμα της Επανάστασης.

Το 1819 ο Ντόντγουελ έγραφε για τους Έλληνες : “με πάθος προσδοκούν την αναγέννηση της πατρίδας τους” & προέτρεπε τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως να απειλήσει με αφορισμό κάθε Έλληνα που θα ανεχόταν ή θα συνεργούσε σε καταστροφή ή μετακίνηση αρχαίων ερειπίων. Άρα όπως καταλαβαίνετε, μόνο εκείνα εκεί τα πρώτα χρόνια μετά το 1800 θα μπορούσε ο λόρδος Έλγιν να κάνει όλα αυτά τα αποτρόπαια που τελικά έκανε.. Μακάρι όλο αυτό που θα γράψω να το διαβάσετε ή να το μεταφέρετε όσοι περισσότεροι γίνεται. Μόνο έτσι θα καταλάβουμε πόσο μεγάλη ήταν η κλοπή από αυτόν τον παρανοικό θα τον πω Πρεσβευτή…

Ο Έλγιν διορίζεται Πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη του 1799 & αναλαμβάνει την υπηρεσία του τον Ιανουάριο του 1800. Σε αυτή τη θέση παρέμεινε ως τα τέλη Δεκεμβρίου του 1803.

Ο Έλγιν επισκέφθηκε την Αθήνα (& για μικρό χρονικό διάστημα) την άνοιξη & στις αρχές του καλοκαιριού του 1802. Όμως είχε ήδη φροντίσει από το καλοκαίρι του 1800 να έχει τους “πράκτορές” του εδώ, οι οποίοι & παρέμειναν ως την άνοιξη του 1803. Ένας από αυτούς, ο Ιταλός Λουζιέρι, το “κακό σπυρί”, συνέχισε να εργάζεται όπως σας είπα, για πολλά χρόνια ακόμη. Η βασική του δουλειά ξεκινούσε με εαυτό που λέμε “site survey” δλδ επιτόπια έρευνα, συνέχιζε με την αξιολόγηση & ολοκλήρωνε τον κύκλο εργασιών του με την συγκέντρωση διαφόρων αντικειμένων (για την συλλογή του Έλγιν όπως έλεγε) & την φόρτωσή τους σε πλοία με προορισμό την Αγγλία (για πολλά χρόνια μετά τη λήξη της πρεσβευτικής θητείας του Έλγιν).

Οι φορτώσεις όμως διακόπτονταν συχνά από τις μεταβολές της πολιτικής κατάστασης, αλλά ολοκληρώθηκαν θα λέγαμε επισήμως, τον Απρίλιο του 1811. Ο χρόνος κατά τον οποίο ο Έλγιν απέκτησε (έκλεψε δλδ) τα διάφορα έργα τέχνης έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην επιτυχία του. Το 1798 ο Ναπολέων & τα γαλλικά επαναστατικά στρατεύματα, όπως γνωρίζετε, είχαν επιτεθεί κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εισβάλλοντας στην Αίγυπτο. Εμποδίστηκαν πρώτα λόγω της ήττας που υπέστησαν από το Βρετανικό Ναυτικό (υπό τον Νέλσωνα στη ναυμαχία που διεξήχθη στο Νείλο) & αργότερα πάλι από τα βρετανικά στρατεύματα υπό τη διοίκηση του Στρατηγού Αμπερκρόμπι που ανάγκασε τον γαλλικό στρατό να συνθηκολογήσει στην Αλεξάνδρεια τον Φεβρουάριο του 1801. Γιατί σας το ανέφερα αυτό?

Για να σας δώσω να καταλάβετε ότι με αυτά τα γεγονότα η ισχύς & η καλή προαίρεση της Βρετανίας είχαν μεγάλη σημασία για την τουρκική κυβέρνηση & οι τουρκικές αρχές ήταν “προθυμότατες” να προσφέρουν στον Έλγιν, ως αντιπρόσωπο της βρετανικής δύναμης φυσικά, οποιαδήποτε διευκόλυνση για κάτι που θεωρούσαν ένα ακίνδυνο (ξένος πισινός εκατό ξυλιές & συγνώμη) & μάλλον εκκεντρικό ενδιαφέρον (τι να ήξεραν & αυτοί από αυτά…άγνωστα για εκείνους) για την τέχνη της αρχαίας Ελλάδας..

Προσέξτε όμως τώρα πώς αλλάζουν τα πράγματα.

Όταν υπεγράφη η ειρήνη ανάμεσα στην Τουρκία & στη Γαλλία τον Αύγουστο του 1801 & ακόμη περισσότερο όταν ξέσπασε πόλεμος ανάμεσα στην Τουρκία & στην Αγγλία το 1807, οι επιχειρήσεις του Έλγιν παρεμποδίστηκαν & όχι μόνο απειλήθηκαν με πλήρη αποτυχία αλλά απέκτησαν & ανταγωνιστή που δεν ήταν άλλος από τους Γάλλους.. (οι επόμενοι “κακοί” της ιστορίας,αλλά δεν είναι της ώρας). Σε αυτό το σημείο όμως πρέπει να δούμε όμως το παρασκήνιο.

Ο Έλγιν ανήκε στην ουσία σε μια μακρά σειρά από πρεσβευτές “τεχνογνώστες” που είχαν βάλει στόχο τους να φέρουν στην Αγγλία & στη Γαλλία αποδείξεις ότι ήξεραν να εκτιμούν την κλασική τέχνη. Και τα κίνητρα που εμφάνιζαν? Αφενός ήταν η επιθυμία τους να κάνουν γνωστά στους συμπατριώτες τους σπουδαία καλλιτεχνήματα που δεν θα μπορούσαν αλλιώς να απολαύσουν σε ένα κόσμο όπου δεν υπήρχε η δυνατότητα για “γρήγορη & επακριβή αναπαραγωγή” αυτών των έργων (φοβερό ε!!), αφετέρου όμως το έκαναν για να προβάλουν τον εαυτό τους ως άτομα με “λεπτό γούστο” ..

Η παράδοση αυτή ανάγεται στον 17ο αι., όταν ο Γάλλος πρεσβευτής στην Τουρκία μαρκήσιος ντε Νουαντέλ, πήρε μαζί του το 1674 τον σχεδιαστή & ζωγράφο Ζακ Καρέ, στον οποίο οφείλουμε την μοναδική λεπτομερή & επακριβή απεικόνιση των γλυπτών/μαρμάρων του Παρθενώνα πριν από την καταστροφική έκρηξη του 1687 όταν βομβαρδίστηκε ο ναός από τις ενετικές δυνάμεις του Μοροζίνι καθώς οι Τούρκοι τον χρησιμοποιούσαν ως πυριτιδαποθήκη. Στον βομβαρδισμό εκείνο γκρεμίστηκε η στέγη καθώς & μεγάλο μέρος της νότιας πλευράς του Παρθενώνα. Αυτός λοιπόν έκανε την αρχή & η παράδοση του να συνοδεύονται από καλλιτέχνες οι πρεσβευτές & οι ευγενείς στον Μεγάλο Γύρο τους στην Ανατολή συνεχίστηκε από ανθρώπους όπως ο κόμης ντε Σουαζέλ Γκουφιέ (Γάλλος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη πριν από τη Γαλλική Επανάσταση), ή ο προκάτοχος του Έλγιν. Ο Σουαζέλ Γκουφιέ είχε μάλιστα πρώτος την ιδέα να βγαίνουν σε εκμαγεία αρχαία γλυπτά ή ακόμη & αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες, κάτι που αποτελούσε τη δεύτερη φάση του σχεδίου του Έλγιν & που έθεσε εφαρμογή παίρνοντας μαζί του επαγγελματίες καλουπωτές, καθώς & έναν καλλιτέχνη & σχεδιαστή.

Η τρίτη φάση των σχεδίων του, όπως είναι πλέον φανερό ,ήταν να κάνει μια συλλογή από κομμάτια που η απόκτησή τους θα ήταν εφικτή. Και για μια φορά ακόμη η παράδοση της συλλογής αρχαιοτήτων στο πρωτότυπο αντί αντιγράφων, ήταν κάτι που δεν ξεκίνησε από τον Έλγιν. Ως πρεσβευτής της Βρετανίας στην αυλή της Νεαπόλεως, ο σερ Ουίλιαμ Χάμιλτον δημιούργησε μια συλλογή από ελληνικά αγγεία που όμως αυτά προέρχονταν από τάφους της Νότιας Ιταλίας. Αλλά & ο Σουαζέλ Γκουφιέ είχε συλλέξει μερικά γλυπτά του Παρθενώνα, συγκεκριμένα τμήμα μιας πλάκας της ανατολικής ζωφόρου καθώς και δυο μετόπες που ήλπιζε να εκθέσει στο σπίτι του στη Γαλλία. Αλλά ας επιστρέψουμε. Το παράξενο στα σχέδια του Έλγιν ήταν οι υπερβολικά φιλόδοξοι στόχοι του & η επιμονή με την οποία επεδίωξε να συγκεντρώσει τα έργα τέχνης μόλις έγινε φανερό ότι θα μπορούσε να πάρει μαζί του ό,τι ήθελε & ό,τι μπορούσε (αποδείχτηκε τελικά ότι δεν ισχύει αυτό, αλλά θα τα δούμε στην πορεία). Γιατί ο Έλγιν, όπως φαίνεται από τις επιστολές του (θα δούμε κάποιες) ήταν μανιώδης συλλέκτης από την αρχή, με απόλυτη αίσθηση του τι ακριβώς άξιζε να συλλέξει και του τι επιθυμούσε να αποκτήσει…

Επί ένα χρόνο μετά την άφιξή τους στην Αθήνα, οι πράκτορες του Έλγιν δεν είχαν κατορθώσει να αποκτήσουν κάτι σημαντικό από την Ακρόπολη. Δεν είχαν μάλιστα την δυνατότητα πρόσβασης σ΄αυτήν χωρίς να καταβάλλουν καθημερινά φιλοδωρήματα στον διοικητή της τουρκικής φρουράς (τι λέτε να το πούμε πρόδρομο του εισιτηρίου αν & ξέρουμε την παλιά τέχνη τους). Και όταν τους επιτρεπόταν τελικά η είσοδος, δεν είχαν δικαίωμα να τοποθετούν σκαλωσιές γύρω από τον Παρθενώνα (τις οποίες τις χρειάζονταν όχι για να κατεβάσουν στην αρχή, αλλά για να βγάλουν εκμαγεία των γλυπτών) με την δικαιολογία εκ μέρους των Τούρκων ότι έτσι θα μπορούσαν να βλέπουν τους κήπους των γύρω τουρκικών σπιτιών καθώς & τις γυναίκες των Τούρκων φρουρών..

Τον Μάρτιο του 1801 ο Έλγιν έστειλε τον εφημέριο της πρεσβείας, τον αιδεσιμότατο Φίλιπ Χάντ, από την Κωνσταντινούπολη στην Αθήνα για να του αναφέρει τις προόδους των εργασιών & να τον συμβουλεύσει πώς να προχωρήσει στην πραγματοποίηση των σχεδίων του. Το αποτέλεσμα ήταν μια συντονισμένη πίεση από τον Χαν, τον Λουζιέρι & τον πρόξενο της Βρετανίας στην Αθήνα Λογοθέτη, για να δοθεί στον Έλγιν ένα φιρμάνι του Σουλτάνου που να διατάζει τους αξιωματούχους των Αθηνών να παράσχουν στον Έλγιν κάθε διευκόλυνση που θα ζητούσε. Το φιρμάνι το συγκεκριμένο εκδόθηκε & στάλθηκε. Προσέξτε τώρα. Περιείχε ρήτρες που αποτελούσαν τη βάση για τις εργασίες που επρόκειτο να πραγματοποιήσει ο Έλγιν στην Ελλάδα.

Ο Χαντ είχε ζητήσει με υπόμνημά του από τον Έλγιν να φροντίσει ώστε να εκδοθεί φιρμάνι που να επιτρέπει στους πράκτορές του να σχεδιάζουν, να βγάζουν καλούπια & να στήνουν σκαλωσιές, να σκάβουν γύρω από τον Παρθενώνα “όπου ίσως θα μπορούσαν να βρουν τα αρχαία θεμέλια” (!!!), καθώς & να “παίρνουν γλυπτά & επιγραφές στα σημεία που δεν θα χρειαζόταν επέμβαση στα έργα ή στα τείχη της Ακρόπολης”. Εδώ να αναφέρω ότι δεν σώζεται καμία γραπτή μαρτυρία σχετικά με το τι ακριβώς ζήτησε ο Έλγιν από τον Σουλτάνο. Βρίσκουμε όμως την αγγλική μετάφραση του φιρμανίου, το οποίο δίνει οδηγίες στις τουρκικές αρχές της Αθήνας να μην εμποδίσουν τους πράκτορες του Έλγιν “να σκάψουν όποτε το θεωρούν απαραίτητο τα θεμέλια για να αναζητήσουν επιγραφές ανάμεσα στα “άχρηστα αντικείμενα”, ούτε να τους εμποδίζουν να πάρουν μαζί τους όσα κομμάτια από ενεπίγραφες πλάκες ή απεικονίσεις τους ενδιαφέρουν”.

Η διατύπωση είναι σημαντικά διαφορετική από εκείνη του υπομνήματος του Χαντ. Είναι τουλάχιστον αμφίβολο αν αυτή η ρήτρα είχε διατυπωθεί με την πρόθεση να εξουσιοδοτηθούν οι πράκτορες του Έλγιν να κάνουν αυτά που πραγματικά έκαναν με αυτή την εξουσιοδότηση. Το φιρμάνι έφτασε στην Αθήνα στις 22 Ιουλίου 1801 & παραδόθηκε στον βοεβόδα την επομένη. Ήταν άμεσα εκτελεστό & την τελευταία βδομάδα του Ιουλίου χαρακτηρίστηκε από πραγματικά φρενήρεις δραστηριότητες.

Στις 31 Ιουλίου ο Χαντ έγραφε στον Έλγιν: “Σήμερα ο ξυλουργός του πλοίου με πέντε μέλη του πληρώματος ανέβηκαν στα τείχη του ναού της Αθηνάς και με βαρούλκα και σχοινιά καθώς και με την βοήθεια πέντε “Ελλήνων”, κατόρθωσαν να αποσπάσουν & να κατεβάσουν χωρίς το παραμικρό ατύχημα ένα από τα αγάλματα ή τις ομάδες αγαλμάτων που κοσμούν τις μετόπες της νότιας πλευράς και παριστάνουν την κενταυρομαχία. Μια από τις μετόπες εικονίζει την πάλη ενός νέου-πιθανώς του Θησέα – με έναν Κένταυρο. Ήταν ένα έργο που προκαλούσε επί αιώνες τον θαυμασμό του κόσμου. Πράγματι με τίποτα δεν μπορεί να συγκριθεί σε κάλλος και χάρη… Μια δεύτερη μετόπη που βρίσκεται δίπλα σ΄αυτήν, με το ίδιο θέμα, θα κατέβει αύριο…”

Στην ίδια μάλιστα επιστολή περιγράφει πώς μετακινήθηκε ένας τοίχος που είχε ανεγερθεί πρόσφατα και έκρυβε τη θέα της πρόστασης των Κορών (Καρυάτιδων) του Ερεχθείου.. & συνεχίζει: “Οι Καρυάτιδες που στηρίζουν την πρόσταση και η πλούσια διακόσμηση της οροφής είναι τώρα ανοιχτες στο φως. Αν η Εξοχότητά σας ερχόταν εδώ με ένα μεγάλο πολεμικό πλοίο, αυτό το ωραίο δείγμα της αρχαίας τέχνης, θα μπορούσε να μεταφερθεί ολόκληρο στην Αγγλία. Τίποτα δεν μπορεί να συγκριθεί με την εξαίσια ομορφιά και λεπτότητα των λεπτομερειών αυτού του έργου τέχνης“… Όπως καταλάβατε,το έργο της συγκέντρωσης της συλλογής αυτής, είχε αρχίσει.

Μέσα σε λίγες μέρες ο Χαντ έφευγε από την Αθήνα για μια διπλή αποστολή: πρώτον να τονίσει στις τουρκικές αρχές ολόκληρης της Ελλάδος τη μεγάλη ισχύ της Βρετανίας. Και δεύτερον : -Να γίνουν προσπάθειες να προμηθευτούμε όσα αρχαία ευρήματα παρουσιάζουν κάποιο ενδιαφέρον και μπορούν να μεταφερθουν.

(*) Με λύπη μου διαβάζω όσα ανεβαίνουν για την πλημμύρα στην Ακρόπολη. Και αντί να εστιάσουμε στο πρόβλημα & στις λάθος επεμβάσεις, εστιάζουμε ότι κάποιοι ανέφεραν 5000 χρόνια αντί 3000. Δεν μας αξίζει αυτό το θαύμα.. Το μόνο σίγουρο πλέον είναι αυτό…

Στις αρχές Σεπτεμβρίου ο Χαντ είχε επισκεφθεί τις Μυκήνες & έγραφε στον Έλγιν το πόσο τον είχαν εντυπωσιάσει: “Δυστυχώς δεν μπορούν να μεταφερθούν. Ο πέτρινος όγκος με τα δυο πελώρια ανάγλυφα λιοντάρια πάνω από την Πύλη, είναι τεράστιος και βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση από τη θάλασσα για να υπάρχουν κάποιες ελπίδες απόκτησης ενός τόσο ένδοξου μνημείου των μυθικών αιώνων“.

Στις 21 Οκτωβρίου ο Χαντ βρισκόταν στα Ιωάννινα όπου ο Αλή Πασάς τον υποδέχθηκε με τις ίδιες τιμές που είχε επιφυλάξει στον Μπάυρον δέκα χρόνια νωρίτερα. ” Ο Αλή Πασάς”, έγραφε στον Έλγιν, “μου υποσχέθηκε ότι όσα αγάλματα, προτομές κλπ θα βρίσκει από εδώ και μπρος, θα τα στέλνει στην Εξοχότητά σας και ότι αν γνώριζε νωρίτερα το ενδιαφέρον σας για τέτοιου είδους αντικείμενα θα είχε ικανοποιήσει πολλές φορές την επιθυμία σας για απόκτησή τους”.. Δεν ξέρω αν και όλοι οι πράκτορες του Έλγιν είχαν την ίδια τρέλα με εκείνον. Αυτό που βλέπω σίγουρα είναι μέσα από τις ενέργειές τους αντικατοπτρίζεται το δικό του πάθος για “εμπλουτισμό” της συλλογής του & ότι είχε εστιάσει με μένος στην προοπτική απόκτησης της πρόστασης των Καρυάτιδων (μάλιστα ο ίδιος την ονομάζει “Ναό της Πανδρόσου”).

Τον Δεκέμβριο έγραφε στον Λουζιέρι στην Αθήνα: “…Αναφέρω ιδιαίτερα τον ναό της Πανδρόσου. Θέλω να πιστεύω ότι έχετε ήδη προσπαθήσει να βρείτε τρόπους για τη μεταφορά του. Αν ο πλοίαρχος Λαίησυ είναι μαζί σας με τα μέσα που θα σας παραχωρήσει ο κος Χάμιλτον, όπως μοχλούς κλπ, ίσως μπορέσετε να κατεβάσετε τα αγάλματα ένα ένα, να τα τοποθετήσετε στο μπρίκι μου και να τα μεταφέρετε στη Ζέα“..

Αλλά δεν μένει μόνο εκεί. Καθώς προχωράει η επιστολή του, δίνει κάποια ιδέα των συλλεκτικών του φιλοδοξιών: “Από την Ακρόπολη θα ήθελα να έχω δείγματα από κάθε αντικείμενο και αρχιτεκτονικό διάκοσμο,από κάθε γείσο, από κάθε διάζωμα,από κάθε κιονόκρανο, από διάκοσμους οροφής ή κίονες, από κάθε σημαντικό είδος των διαφόρων αρχιτεκτονικών ρυθμών στις μετόπες κλπ, όσο το δυνατόν περισσότερα…..“. Τελικά το καθε τι που έχει σχέση με γλυπτική, νομίσματα και παράξενα μάρμαρα που θα μπορούσαν να έλθουν στο φως ύστερα από ενδελεχείς ανασκαφές.

Αυτές οι ανασκαφές θα πρέπει να προχωρήσουν όσο το δυνατόν περισσότερο, οποιαδήποτε κι αν είναι η τελική τους επιτυχία. (αν μπορούσε, μη μου πείτε ότι δεν διακρίνετε μια τάση να σηκώσει ολόκληρο το μνημείο όπως ήταν, συθέμελα..). Βεβαίως οι ανασκαφές στην Ολυμπία θα ήταν τεράστιας σημασίας. Θα ήσουν εσύ ο πρώτος που η ιστορία μας βεβαιώνει ότι υπάρχουν αγάλματα,πλούτη, μνημεία κάθε είδους και σε τόση αφθονία ώστε αξίζει να καταβληθεί κάθε προσπάθεια..” (να και το τυράκι στη φάκα..) Όμως ο βασικός στόχος είναι ένας. Ο Παρθενώνας. Η ελπίδα να “πάρει” όλες τις Καρυάτιδες, πότε αναζωπυρώνεται & πότε σβήνει, αλλά πάντως αποτελεί έμμονη ιδέα στην αλληλογραφία του Έλγιν με τους πράκτορές του επί έναν ολόκληρο χρόνο.

Τον Ιανουάριο του 1802, ο Λουζιέρι γράφει: “…Αν δεν μπορέσω να πάρω ολόκληρο τον ναό της Πανδρόσου, ελπίζω τουλάχιστον να πάρω μια από τις Καρυάτιδες. Το μνημείο του Φιλοπάππου έχει μικρή αρχιτεκτονική αξία, είναι πολύ ογκώδες και τα γλυπτά του δεν είναι από τα καλύτερα (είχαμε και απαιτήσεις όπως βλέπετε) ούτε καλά διατηρημένα¨. Και μια βδομάδα αργότερα :

“...οι καλουπωτές εργάζονται στον ναό του Ποσειδώνος Ερεχθέως και της Αθηνάς Παλλάδος και στο Πανδρόσειο σε όλες δηλαδή τις πλευρές του Ερεθείου. Οι λεπτομέρειες αυτών των μικρών μνημείων είναι αριστουργηματικές. Χωρίς ειδικό φιρμάνι δεν θα μπορούσαμε να πάρουμε τίποτα. Οι Τούρκοι όσο και οι Έλληνες, είναι εξαιρετικά προσκολλημένοι σ΄αυτό και υπήρξαν διαμαρτυρίες όταν τα ζητησε ο κος Χαντ. Δεν πιστεύω όμως ότι θα άξιζε τον κόπο, γιατί η κατάστασή του (του Ερεχθείου εννοεί) δεν είναι τόσο καλή. Οι πέντε Καρυάτιδες είναι πανομοιότυπες και η κρηπίδα, το επιστύλιο και το επάνω μέρος τους βρίσκονται σε αξιοθρήνητη κατάσταση. Δεν θα είναι δύσκολο, με τους τρόπους τους οποίους γνωρίζω, να πάρω την καλύτερα διατηρημένη από αυτές τις Καρυάτιδες, να τη στείλω στη Ρώμη για επιδιόρθωση και ύστερα να τη βγάλουμε σε πρόπλασμα. Με τον τρόπο αυτό η Εξοχότητά σας θα μπορούσε να έχει ένα πληρέστατο μικρό μνημείο (!!!). Επιδιώκοντας την πραγματοποίηση μιας τέτοιας ιδέας, έχω ήδη βγάλει σε πρόπλασμα μερικές λεπτομέρειες που απομένουν“.

Τον Μάιο, ενώ ο Έλγιν περιόδευε ανά την Ελλάδα, η Λαίδη Έλγιν είχε μείνει στην Αθήνα για να υποδεχθεί και να ψυχαγωγήσει Άγγλους αξιωματούχους που μας επισκέπτονταν, αλλά και για να φροντίσει τα συμφέροντα τους συζύγου της.περιλαμβανομένης και της φόρτωσης σε πλοία της συλλογής του. Ακόμη όμως και να βρει λύση στο πρόβλημα που είχε ανακύψει με την πρόσταση του Ερεχθείου… Θα περίμενε κανείς με το πρώτο εχθρικό άγγιγμα στον Παρθενώνα και στο Ερεχθειο, να έχει αντιδράσει ο οικοδεσπότης.. Ή τουλάχιστον να είχε ζητήσει την βοήθεια των “δικών” της. Ένας κεραυνός, μια πλημμύρα, μια φωτιά, ή έστω ένα βέλος & μια Αφροδίτη να τους παραπλανήσει..Τίποτε όμως. Το μνημείο δέχτηκε τα χτυπήματα σιωπηλό αλλά όχι αδύναμο. Γιατί έχει ο καιρός γυρίσματα…

Άλλα μνημεία, όπως το μνημείο του Θρασύλλου με το μεγάλο άγαλμα του Διονύσου (Βάκχου), καθώς & το μνημείο του Λυσικράτη, το επονομαζόμενο ως “φανάρι του Διογένη”, κίνησαν περισσότερο την προσοχή των πρακτόρων του Έλγιν.

Τον Ιούνιο του 1802 ο γραμματέας του Χάμιλτον, που βρισκόταν τότε στην Αθήνα,του έγραφε: “…Δεν έχω να προσθέσω τίποτα περισσότερο από την τελευταία επιστολή μου παρά μόνο ότι ο βοεβόδας μας έδωσε πλήρη ελευθερία να κατεβάσουμε τον Βάκχο, για την μετακίνηση του οποίου στήνονται ήδη τα μηχανήματα και ότι αύριο ξεκινώ τα ξημερώματα για Ελευσίνα, Πλαταιές, Θήβα, ίσως και για Λιβαδειά και Θερμοπύλες κλπ. Ο βοεβόδας είναι υπερβολικά ευγενής και λέει ότι θα μπορούσαμε να πάρουμε ό,τι μας αρέσει αλλά ο Λουζιέρι λέει ότι δεν υπάρχει τίποτα που να αξίζει τον κόπο”.. Σιγά μη δεν υπήρχε.

Ένα μήνα αργότερα,ο Λουζιέρι προτείνει να “πάρουν” το μνημείο του Λυσικράτη το οποίο ήταν ενσωματωμένο στο κτίριο της Μονής των Καπουτσίνων… “Θα ήθελα να σας υπενθυμίσω Εξοχότατε, το μνημείο του Λυσικράτη. Ίσως έναντι χρημάτων να μπορούσε η Εξοχότητά σας να βρει τρόπο να το πάρουμε από εκείνον τον Γάλλο Καπουτσίνο που διαμένει στην Κωνσταντινούπολη και είναι ηγούμενος του μοναστηριού”. Και οι δυο προτάσεις άρεσαν στον Έλγιν. Έγραφε στον Λουζιέρι: “Βλέπω με μεγάλη ικανοποίηση ότι έχετε το άγαλμα από το Μνημείο του Θρασύλλου. Εξακολουθήστε να συλλέγετε και προσθέστε και το “φανάρι του Διογένη”..

Όπως καταλάβατε το συλλεκτικό πάθος δεν περιοριζόταν μόνο στην απογύμνωση του Παρθενώνα αλλά περιέκλειε συνεχείς κινδύνους καταστροφής των κομματιών που συνέλεγε. Οι μετόπες ιδιαίτερα, καθώς κόπηκαν κάθετα ανάμεσα στα τρίγλυφα που παρεμβάλλονταν ενδιάμεσα πάνω από το επιστύλιο, απαιτούσαν λεπτούς χειρισμούς για να κατέβουν στο έδαφος με ασφάλεια & χωρίς να υποστούν ζημιές. Ο Λουζιέρι (δυστυχώς) δεν το πετύχαινε πάντα.

Στις 16 Σεπτεμβρίου 1802 έγραφε στον Έλγιν: “Εξοχότατε, έχω την ευχαρίστηση να σας ανακοινώσω ότι έχουμε στην κατοχή μας την 8η μετόπη, εκείνη στην οποία απεικονίζεται ο Κένταυρος που απάγει μια γυναίκα. Αυτό το κομμάτι μας έφερε μεγάλες δυσκολίες από όλες τις απόψεις, μέχρι του σημείου που αναγκάσθηκα να φερθώ κάπως βάρβαρα“. Κατά σύμπτωση έχουμε την περιγραφή κάποιου αυτόπτη μάρτυρα του επεισοδίου, του Άγγλου ταξιδιώτη Ε.Κλαρκ, μεταλλειολόγου του Καίμπριτζ, ο οποίος έγραφε για όσα είδε:

“Μερικοί εργάτες με τις οδηγίες του Λουζιέρι για λογαριασμό του Βρετανού πρεσβευτού, ετοιμάζονταν τότε να κατεβάσουν με σχοινιά και τροχαλίες τις μετόπες όπου τα γλυπτά βρίσκονταν σε άριστη κατάσταση. Ο ίδιος ο δισδάρης (φρούραρχος της Ακρόπολης) επέβλεπε τις εργασίες αλλά με εμφανή σημεία αποδοκιμασίας. Και ο Λουζιέρι μας είπε ότι συναντούσε μεγάλες δυσκολίες στο σημείο αυτό των εργασιών λόγω της εκτίμησης που έτρεφαν οι Τούρκοι για εκείνο το κτίσμα που είχαν συνηθίσει να το βλέπουν με θρησκευτική ευλάβεια και το είχαν μετατρέψει σε τζαμί. Αφού πέρασε κάποιο διάστημα με την εξέταση των διαφόρων σημείων του ναού, κάποιος εργάτης πληροφόρησε τον δον Μπατίστα ότι ήταν έτοιμοι να κατεβάσουν μια από τις μετόπες. Είδαμε αυτό το εξαίσιο γλυπτό να ανασηκώνεται από τη θέση του ανάμεσα από τα τρίγλυφα. Καθώς όμως οι εργάτες προσπαθούσαν να του δώσουν την κατάλληλη θέση για το κατέβασμα, ένα τμήμα της διπλανής λιθοδομής χαλάρωσε και ξαφνικά έπεσε κάτω εκείνος ο θαυμάσιος όγκος από πεντελικό μάρμαρο, ενώ τα κομμάτια του με έναν εκκωφαντικό θόρυβο σκορπίστηκαν ανάμεσα στα ερείπια…

Ο δισδάρης βλέποντας το αποτέλεσμα δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τη συγκίνησή του. Έβγαλε το μαρκούτσι του ναργιλέ από το στόμα του και ενώ δάκρυα κυλούσαν από τα μάτια του, είπε με έμφαση: “Τέλος”.. δηλώνοντας έτσι ξεκάθαρα ότι τίποτα πια δεν θα μπορούσε να τον πείσει να δεχθεί περαιτέρω καταστροφή του κτίσματος. Κοιτάζοντας ψηλά είδαμε με πόνο το κενό που είχε δημιουργηθεί. Ένα κενό που όλοι οι πρεσβευτές της γης με όλους τους ηγεμόνες που εκπροσωπούν και με όλα τα πλούτη και τη δεξιοτεχνία που θα μπορούσαν να διαθέσουν, δεν θα κατόρθωναν ποτέ να επανορθώσουν”… Θα μου πείτε γιατί συγκλονίστηκε τόσο ο Κλαρκ.. Απλά γιατί ήταν και ο ίδιος συλλέκτης αρχαίων ελληνικών αντικειμένων & απ΄ό,τι φαίνεται έγινε εφιάλτης για τον Λουζιέρι, ο οποίος ένα μήνα αργότερα έγραφε στον Έλγιν:

“Τα σχέδια μου Εξοχότατε, είναι τα εξής: Να εκτελέσω εδώ το καλύτερο έργο της ζωής μου με όλες μου τις δυνάμεις στην επίτευξη του σκοπού μου. Πρέπει να κάνω πολλά ακόμη και θέλω να προσπαθήσω πολύ ώστε κάποιες βαρβαρότητες που αναγκάστηκα να διαπράξω όταν βρισκόμουν στην υπηρεσία σας, να ξεχαστούν. Πρέπει να εργάζομαι αθόρυβα. Όταν το έργο της συλλογής γίνεται με τόση βιασύνη, πώς να βρω τον χρόνο να σχεδιάσω? Πώς να σκεφτώ ήρεμα?“.

Τέλος, κάντε λίγο την σκέψη. Αν λίγο ακόμη αργούσε η επανάσταση, σε όλο της το σκηνικό, θα τα άδειαζαν σιγά σιγά όλα..

Δείτε ακόμα: Όταν οι Άγγλοι λεηλάτησαν τον τάφο της Αμφίπολης το 1916 – θησαυροί του Τάφου εκτίθενται στο Λονδίνο (ΦΩΤΟ)