Η φιλοσοφία ως τέχνη του βίου και το άλλοθι της αυτογνωσίας

Η τέχνη του βίου είναι φιλοσοφία της πράξης, ή θα λέγαμε καλύτερα είναι
μια ανθρωπιστική παιδαγωγική της αυτοκυβέρνησης. Αρκεί κανείς να δει
την εβδόμη Επιστολή του Πλάτωνος, που απευθύνεται στους συγγενείς του
Δίωνος και μας αναλύει τη μαθητεία να ζεις. Το ίδιο συμβαίνει στο Συμπόσιο
όταν εξετάζεται μεταξύ Σωκράτη και Αλκιβιάδη ο πρωταρχικός σκοπός του
αισθητικού βίου. Αλλά για την προβληματική της αυτοκυβέρνησης δεν
αναφέρονται οι Πλούταρχος, Σενέκας, Πλίνιος, για να σταθούμε μόνο σ’
αυτούς;

Και αν κάποιος θεωρεί ότι η τέχνη του ζην, τη βρίσκουμε αποκλειστικά στον
ελληνο-ρωμαϊκό πολιτισμό μάλλον αυταπατάται. Έτσι τα ερωτήματα τι είναι
ο άνθρωπος; Τι οφείλω να κάνω; Που επιτρέπεται να ελπίζω; Είναι
ερωτήματα που απασχολούν πολλούς πολιτισμούς. Για παράδειγμα τα
παραπάνω ερωτήματα τα βρίσκουμε στις 37 αρχές του βεζίρη της αρχαίας
Αιγύπτου Πταχοτέπ, που έχουν ως σκοπό να φέρουν τον άνθρωπο σε
ισορροπία με τον περιβάλλον του και τις ψυχικές του διεργασίες. Αλλά και
στην Κίνα ο τατοϊσμός επιχειρεί να φέρει την αρμονία μέσα από την
φιλοσοφία στον άνθρωπο. Η Βού Βεϊ, δηλαδή η «δράση δια της πηγαίας
ενέργειας της φύσης» αποτελεί το πιο σημαντικό στοιχείο του Τάο. Στην
Ινδία το Βράχμαν, που θα μπορούσαμε να το ερμηνεύσουμε σαν το
πλατωνικό σπήλαιο, δίνει την κατεύθυνση για μια ανθρωπολογία που
επιθυμεί να κατακτήσει την αλήθεια πέρα από τις εφήμερες καταστάσεις του
εμπειρικού κόσμου. Η διδασκαλία του Βράχμαν κορυφώνεται σ’ ένα ύμνο
μέσα από έναν διαχρονικό φθόγγο στη συλλαβή Ομ, που συμπυκνώνει το
ψυχικό και συμπαντικό γίγνεσθαι.

Παράλληλα τον 6ο αιώνα, θα εμφανιστεί και ο Βουδισμός, ως ο δρόμος που
βοηθά τον άνθρωπο να ξεπεράσει τα προβλήματά του και να διαδραματίσει
μέσα από τον διαλογισμό μια εξισορρόπηση. Στην Παλαιστίνη η λατρεία του
θεού Γιαχβέ όπου ουσιαστικά θεμελιώνεται και ο μονοθεϊσμός, οργανώνει
μια κοινωνική πρακτική που στόχο έχει την ηθική βελτίωση, σε συνάρτηση

με την ετερότητα. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε επίσης για τον Σουφισμό,
όπου και εδώ η προϋπόθεση είναι η υποκειμενική εσωτερική πληρότητα ( να
θυμίσουμε ότι ο σούφι Ρούμι έγραψε ένα ποίημα είκοσι δύο χιλιάδων
στίχων με τίτλο το βιβλίο του έσω..) και οι ανθρώπινες σχέσεις.

Οι παραπάνω θρησκείες εφάρμοσαν μια πρακτική βίου, αυτό που
φιλοσοφικά θα αποκαλούσαμε «ενοποιημένες πρακτικές» με τη διττή τους
πάντα σημασία, τόσο σε επίπεδο κοινωνικό όσο και σε επίπεδο εσωτερικής
γαλήνης και ηρεμίας. Ας μη ξεχνάμε ότι οποιαδήποτε μορφή ψυχικής
βοήθειας ασκείται ήδη από τον καιρό του Ασκληπιού, μέσα στα ιερά, (ας
θυμηθούμε το θέατρο του Καλάμου Αττικής, το οποίο ήταν θεραπευτήριο
ψυχικών ασθενειών) που εφάρμοζαν πολύ συχνά και συγκεκριμένες
τεχνικές.

Οι ασκήσεις είχαν και εξακολουθούν να έχουν, ως στόχο την βοήθεια και την
παρώθηση για την επίτευξη της ψυχικής γαλήνης. Ουσιαστικά οι ασκήσεις
θα λέγαμε ότι απετέλεσαν το μάγμα των θεωρητικών αντιλήψεων στην
ατομική και κοινωνική έκφανση του ανθρώπου. Αποτελούσαν μια πρόθεση
με φιλοσοφικό/θρησκευτικά κίνητρα που ήθελαν τη ζωή ή να την ελέγξουν
στα κανονιστικά της πλαίσια ή να την καταστήσουν περισσότερο
μυστικιστική στους στρόφους μιας αφανέρωτης αλήθειας που γίνεται το
παρακολούθημα κάθε ενέργειας και ο οδοδείκτης της προσωπικής
αλήθειας του ανθρώπου. Το απόφθεγμα του νεοπλατωνιστή Πορφυρίου
κατά τον 3 ο αιώνα μ.Χ είναι δηλωτικό, όταν έλεγε: «Πρέπει η θεωρία να γίνει
μέσα μας φύση και ζωή».

Έτσι όλο το ρεύμα της χριστιανικής σκέψης θα κληρονομήσει τις
πνευματικές ασκήσεις των ελληνιστικών και ρωμαϊκών σχολών, με την
καθοριστική βοήθεια του Κλήμη του Αλεξανδρέα. Ασκήσεις που με την
σειρά τους θα γίνουν το συγκριτικό πλεονέκτημα, αλλά και η πλήρης
χειραγώγηση από τους Πατέρες της Εκκλησίας που θα εκχριστιανίσουν
ακόμη και τις παγανιστικές τεχνικές πλουτίζοντας τες, με τη νέα
ανθρωπολογία και τα κυρίαρχα ήθη.

H σημασία της εσωτερικής κλίμακας του ανθρώπου βρίσκεται για το
σύνολο των θρησκειών ή φιλοσοφιών που είδαμε πιο πάνω στην
προμετωπίδα της ανθρωπολογίας τους και φαίνεται να υποστηρίζουν την
άποψη ότι ο ψυχικά υγιής άνθρωπος μπορεί να οργανώσει και το κοινωνικό
πλαίσιο της ευνομούμενης πολιτείας.

Να θυμίσουμε εδώ τις πνευματικές ασκήσεις του Ιγνάτιου Λογιόλα,
ασκήσεις που αφορούσαν την ψυχή (Exercitia spiritualia) και ο οποίος
αναγνωρίστηκε ως ο κατ’ εξοχήν αυθεντικός κληρονόμος της παράδοσης των
ασκήσεων της αρχαιότητας. Η αδιάρρηκτη σχέση φιλοσοφίας και
πνευματικών/βιωματικών ασκήσεων ήταν τόσο καλά κλειδωμένη που όπως
περιγράφει ο Jacques de Gostynin (που μαζί με τον Juliusz Domansli και
κυρίως με τον Μ. Φουκώ και να μην ξεχνάμε και τον Pierre Hadot,
αποτελούν τους καλύτερους μελετητές της σχέσης μεταξύ
πνευματικών/βιωματικών ασκήσεων και φιλοσοφίας) ο Πετράρχης δεν
αποκαλούσε φιλοσόφους τους καθ΄ έδραν καθηγητές (ή ομιλούντα έπιπλα
όπως έχουν σήμερα μετονομαστεί ) γιατί ακριβώς δεν μετέχουν στην πλήρη
διαδικασία της φιλοσοφικής δραστηριότητας που ήταν και οι ασκήσεις.

Η άσκηση λαμβάνει ποικίλες μορφές και ομογενοποιήσεις φθάνει να σκεφτεί
κανείς 1.800 χρόνια πριν τον Ρωμαίο φιλόσοφο και αυτοκράτορα Μάρκο
Αυρίλιο που θεωρεί ότι η γραφή αποτελεί (έξω από προθέσεις
δημοσιεύσεων και αναγνωρίσεων) ίσως την καλύτερη πνευματική άσκηση,
γιατί σου υπενθυμίζει τις αρχές και το κοσμικό σου περίγραμμα, το Όλον και
το μέρος, τη διαλεκτική ενότητα και διασπορά που λειτουργεί ως
συνειδησιακός γνώμονας για την υπαρξιακή πορεία του ανθρώπου. Μια
πραγματικά πολύ πρωτότυπη άποψη που στις μέρες μας υπάρχουν πολλοί
λιλιπούτειοι μιμητές που θεωρούν τους εαυτούς τους – χωρίς να το ξέρουν ή
ίσως ακόμη και να το αποκρύβουν – ως οι θεμελιωτές της παραπάνω
«θεραπευτικής» μεθόδου και να τυρβάζουν για την έμπνευση τους και τα
αποτελέσματά της, που ωστόσο είναι απελπιστικά ντεμοντέ αφού ως
«θεραπευτική» διαδικασία έχει ένα πλούσιο παρελθόν.

ΤΟ ΑΛΛΟΘΙ ΤΗΣ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑΣ

Οδηγείται ο άνθρωπος σε μια γνώση του εαυτού του; Ερώτημα που
απασχόλησε και απασχολεί τον άνθρωπο. Ο δελφικός χρησμός το περίφημο
«γνώθι σ’ αυτόν» αλλά και το «γένοιο οίος εσσί μαθών», δηλαδή, «μάθε και
γίνε ο εαυτός σου», του Πινδάρου, έχει μια συνάφεια περισσότερα με την
ερμηνευτική, όταν εκείνη για να λειτουργήσει ως σωσίβιο των μύθων, αλλά
και ως διατήρηση της παρουσίας τους, οργανώνει πολύ ευφυώς τη
μυθολογία. Δηλαδή την σημειολογία και κατ’ επέκταση την ερμηνευτική. Η
μυθολογία αποτελεί τη διαμεσολαβημένη έκφραση των σημείων που με την
σειρά της δίνει την οργανωτική και τελεστική πρωτοβουλία στην
ερμηνευτική. Έτσι το κάλεσμα «γνώρισε τον εαυτό σου», έχει σαφώς
περισσότερο σημειολογική/ερμηνευτική αξία, που εμπεριέχει την περιπέτεια
του ανθρώπινου πεπρωμένου, έτσι όπως αυτό δρομολογείται στις ράγες του
χώρο / χρονικού γίγνεσθαι.

Από εδώ και πέρα θα κάνει την εμφάνιση του η ερμητική σκέψη/γνώση,
(γνωστικισμός) που υπέβαλε την ιδέα ότι ο άνθρωπος στην συμπαντική του
φορά, στοιχείο και αυτός της φύσης, ή του θεού που τον γέννησε, θα
διολισθαίνει διαρκώς σε ένα νόημα παραδοξότητας. Η περιγραφή του
κόσμου άρα και του εαυτού, μέσα από τη λογική της ποιότητας και όταν
λέμε της ποιότητας εννοούμε αφενός το αυθαίρετο ερμηνευτικό εγχείρημα
(που ενδεχομένως να είναι πλήρως παραμορφωτικό, γιατί δεν δηλώνει ποτέ
μια ακεραία μορφή), και αφετέρου την «γνωστικιστική» φαινομενολογία
(που προχωρεί ψηλαφητά στην σκοτεινή και ανέγνωστη σύσταση του
κόσμου), θεμελιώνει τη πολιτιστική έκφραση της ψυχολογικής συνήθειας
τόσο της γνώσης, όσο και του εαυτού. Κανείς όμως δεν μας έχει πει αν όλη
αυτή η συνθήκη δεν αποτελεί και μια «νευρωτική συνείδηση» που
καθιερώνεται με την ερμηνευτική και την θεωρία του διολισθαίνοντος
νοήματος.

Η ερμηνευτική επέλαση θα πολιορκήσει τη φιλοσοφία, τη ποίηση, ακόμη
και την επιστήμη, και έχει κάνει βέβαιη εγκατάσταση στις αναλυτικές
ψυχοθεραπείες. (Goethe, Nerval, Yeats, Heidegger, Jung, έως και τα

μεταμοντέρνα προτάγματα που ομιλούν για διολίσθηση του νοήματος,
συσπειρώνονται σε μια μυστικιστική ερμηνευτική.)

Η γνωσιακή διαδικασία δημιουργεί και τις «γνωσιακές τεχνικές» και ορθώς
έως ενός σημείου μιλά ο Τιερύ Γκωντέν για τις «γνωσιακές τεχνικές» που
βάζουν το πνεύμα σε κάποια προδιάθεση. Ανατολικές και δυτικές θρησκείες
γίνονται «ενοποιημένες πρακτικές» που επιθυμούν να συντηρήσουν μαζί το
κοινότυπο και το θαυμαστό. Οργανώνεται έτσι ένας κώδικας απόλυτης
κυριαρχίας και λογοχειραγώγησης, με τη δύναμη της ερμηνευτικής και της
μυστικιστικής καθοδήγησης.

Το παραπάνω εγχείρημα δίνει προβάδισμα στην κεντροθέτηση, ή αλλιώς σε
μια τελική νοηματική θέση, που μπορεί να είναι, ο Θεός, η γλώσσα, το
ασυνείδητο, το λανθάνον, το άσκεφτο, η διολίσθηση, το συμβάν, κ.λ.π.

Η διατύπωση της αλήθειας μέσω της ερμηνευτικής και μυστικιστικής
συνθήκης, που αναλύσαμε θεμελιώνεται στους δαντελωτούς αποφατισμούς
και στις εξουσιαστικές καταφάσεις, του ταυτού με το Άλλο ( το Α
συνηθίζουμε να το γράφουμε με κεφαλαίο ως το απόλυτο διαφορετικό) ή
του όμοιου με το έτερο με τρόπο όμως που όλα μπορεί να φαίνονται ότι
διαφοροποιούνται αλλά ταυτόχρονα μας δίνουν το χρώμα του ίδιου ( το
άλλο είναι το ίδιο) από το γεγονός ότι απουσιάζει στην νοηματική μας
σύλληψη η τρίτη πιθανή περίπτωση. ( Η φυσική μας έχει δώσει πολλές
γνώσεις για το πιθανό τρίτο για παράδειγμα, το πείραμα του Σραίντινγκερ ).

Κι’ όμως υπάρχουν δεδομένα που μας δίνουν και άλλες εκδοχές. Μια φυλή
Ινδιάνων στην Αμερική που ζει σ’ ένα υψόμετρο 4.000 μέτρων (οι Αϋμάρα),
στην συνθετική λειτουργία της σκέψης τους, μεταξύ κατάφασης και
άρνησης, θέτουν και ένα τρίτο ενδεχόμενο, μια τρίτη πιθανότητα (το πιθανό
τρίτο) που έχει το ίδιο βάρος με τις άλλες δύο. Το πιθανό τρίτο πάει πέρα
από το «ταυτό» και το «έτερο» και οργανώνει βαθύτερα τη δομή της
σκέψης. Η ουσία δεν βρίσκεται ούτε σε εκείνο που προσδιορίζεται ως
άγνωστο, δηλαδή το Άλλο, το διαφεύγον, που δημιουργεί τον αποχρώντα
λόγο, ούτε στα δύο δυνατά ( ταυτό και έτερο) που θεμελιώνουν την

ντετερμινιστική αποδεικτική, ή το γηγενές διπλό των πραγμάτων, αλλά ίσως
στον διαρκή αναβαθμό μιας κάποιας απροσδιοριστίας που έρχεται να
ενοποιηθεί, να πραγματωθεί να συντελεστεί, σ’ όλες τις εκκρεμείς στιγμές.
Ο Οδυσσέας Ελύτη γράφει έξοχα: «Κάπου ανάμεσα Τρίτη και Τετάρτη /
πρέπει να έπεσε η αληθινή σου μέρα..»

Βέβαια ο αρχαιοελληνικός αποφατισμός δεν κλείνεται περιορισμένα και
περιοριστικά σε σχήματα, αλλά διαφέρει ως τρόπος-τύπος συλλογισμού.
Αυτό σημαίνει ότι και σε πρακτικό επίπεδο που εδώ μας αφορά, ο δελφικός
χρησμός, δηλαδή το «γνώθι σ’ αυτόν» στην ανοιχτή του διασάφηση, ως
οντολογικό περιεχόμενο συνοδεύεται από την επιταγή του «κήδου
εαυτού». Που σημαίνει ότι το ζήτημα δεν είναι να βρούμε τον εαυτό μας,
αλλά να σχηματίσουμε τον εαυτό μας. Δεν υπάρχει κάποιος αυθεντικός
εαυτός που χάθηκε ( μοιάζουμε όλοι με το κρεμμύδι, που περιγράφει ο Πέερ
Γκύντ του Ίψεν. Όσο και να ξεφλουδίζεις, ατομικό πυρήνα δεν συναντάς ) και
δεν τίθεται ζήτημα στο να ξαναβρεθεί, ούτε βέβαια να φέρουμε στην
επιφάνεια μια καταγωγή, αλλά σαφώς τίθεται θέμα διαμόρφωσης και
αναμόρφωσης του εαυτού μας. Ο εαυτός μας χρήζει επιμέλειας, ως στάση
ζωής, πράγμα που σημαίνει πρώτον ως γενική στάση απέναντι στον εαυτό
μας, και δεύτερον απέναντι στο κοινωνικό σύνολο. Είναι μια στάση η οποία
γεννά μια αισθητική, ένα σύστημα συμπεριφοράς. Προσοχή όμως, το
αναφερόμενο σύστημα, δεν επιβάλλεται από μια κωδικοποιούσα αρχή, από
μια ηθικονομία, αλλά από μια ατομική αισθητική διεργασία όπου υπάρχει η
δυνατότητα να διαμορφώσει το άτομο τη δική του ζωή ανεξάρτητα από τα
συστήματα επιβολής κανόνων, μορφών, ή μεταφυσικών συστημάτων.

Πρόκειται ουσιαστικά για την αρχή της «επιμέλειας του εαυτού», που ο
Μισέλ Φουκώ διερεύνησε στον αρχαίο Ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και
θεματοποίησε την αναγκαιότητα μιας τέχνης του ζην.

Ο Μισέλ Φουκώ μέσα από την μελέτη του Ελληνορωμαϊκού πολιτισμού,
φέρνει στην επιφάνεια το πρόβλημα της αυτοπάθειας του εαυτού, ή
καλύτερα τις μορφές αυτοπάθειας του εαυτού. Αυτό συμβαίνει ήδη στην
φιλοσοφία του Νίτσε ( κάνω αναφορά επίσης και στην φιλοσοφία του Ντελέζ
με τις αναφερόμενες πτυχώσεις του εαυτού) το γεγονός δηλαδή, ότι ο

εαυτός αρχίζει να αποξενώνεται από τον εαυτό του, να σκέπτεται πέρα από
τον ίδιο για να φθάσει στον ίδιο τον εαυτό του. Ο Φουκώ όμως πάει πολύ
πιο πέρα από την κλειστή, περιχαρακωμένη, και σχεδόν αυτιστική
αυτοπάθεια, θα μιλήσει για τη ζωή ως «δοκίμιο», το οποίο πρέπει να το
εννοήσουμε ως μεταβαλλόμενη διαδικασία αυτού τούτου του εαυτού σε
συνάρτηση με το παιχνίδι της ζωής.

Πολύ πριν από τον Μ. Φουκώ, ο Δ. Σολωμός στον Κρητικό όταν θα θελήσει
να αποδώσει την οικονομία της ανθρώπινης ύπαρξης θα μας πει: «Ξέρω
δοκίμιο είναι η ζωή». Δοκίμιο, δηλαδή δοκιμασία, αλλά και δοκιμάζω,
πειραματίζομαι, και οι δύο λέξεις συνθέτουν τόσο το αμετάκλητο γίγνεσθαι,
όσο και την επιρρέπεια της ανθρώπινης ύπαρξης, σε μια συμπλεκτική
ενότητα.

Αυτή η διαδρομή του δοκιμίου είναι το παιχνίδι που αρχίζει από τον
Ηράκλειτο, (αιών παίς έστι παίζων πεσσεύων παιδός ή βασιληίη) πάει στους
Νίτσε, Heidegger, Fink, Αξελό, Derrida, Granier, ως απουσία κάθε μόνιμης και
δυνατής εγκατάστασης, και διαγράφει το περιεχόμενο του και την πρόκληση
του στο να ανοιχθούμε στον χωρόχρονο των απαντήσεων και των
προσβάσεων του, χωρίς μεμψιμοιρία, αυθαιρεσία και ανθρωπογεωμετρική
σκληρότητα. Κάποιος έχει πει – και αν θυμάμαι καλά θα πρέπει να ήταν ο
ψυχοθεραπευτής Γουίντυ Ντράιντεν, – ότι η ζωή είναι σαν ένα παιχνίδι με
την τράπουλα. Δεν έχει σημασία τι χαρτιά παίρνεις στο μοίρασμα, αλλά ο
τρόπος που επιλέγεις να παίξεις με αυτά.

Έτσι ο εαυτός δεν γίνεται θέμα ανάλυσης αλλά σύστασης. Έξω από τις
πρακτικές του εαυτού οι οποίες παραδόθηκαν ως κληρονομιά από τα
θρησκευτικά ιερατεία στην ψυχανάλυση, και διεκδίκησαν την ατέρμονη
εσωστρέφεια μιας δήθεν αλήθειας, υπάρχει πάντα η αξίωση μιας
ανθρωπογεωμετρικής ευρυχωρίας του εαυτού. Ας μη ξεχνάμε ότι και ο
Λακάν, ο οποίος είχε δεσμευτεί από το σχηματικό στάδιο της ερμηνευτικής
απέρριπτε την ιδέα της κατανόησης και αναζητούσε εκείνη της συστάσεως.
Σύσταση, η οποία συντελείται όταν ο εαυτός σπάσει την κρούστα του
στατικού ενισμού, και υψώνεται στη θέα (σύσταση) που καθρεπτίζει το
ρυθμό του.

Το άρθρο γράφτηκε απο τον Απόστολο Αποστόλου Καθηγητή πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας.

Δείτε ακόμα: Μετανθρωπισμός η νέα ευγονική της ελίτ – Πως υποτιθέμενες αντίπαλες δυνάμεις οδηγούνται απο την ίδια ατζέντα.